Nederland is een partydrug rijker: 4-FA of 4-FMP. Gebruikers zijn enthousiast over de drug, die het gelukzalige gevoel van MDMA (xtc) combineert met de pep van amfetamine (speed), maar dan zonder zware kater achteraf. Ze omschrijven de drug als xtc-light.

4-FA dook voor het eerst op in Nederlandse clubs in 2007, versneden in xtc-pillen of amfetamine-poeders. De productie van MDMA en amfetamine stortte in door een tekort aan grondstoffen. Er waren weinig pillen en wat er was van lage kwaliteit. Omdat 4-FA een vergelijkbare werking heeft als speed en xtc, werd het door producenten aan die drugs toegevoegd als substituut.

Gebruikers vonden de milde roes van 4-FA wel prettig. Daarom werd het al snel onder eigen naam verkocht. De populariteit steeg snel vanaf 2010. Inmiddels zit er 4-FA in 10 procent van alle drugs die gebruikers laten testen door het Drugs Informatie en Monitoring Systeem. Daarmee staat het middel op de vierde plek van meest aangeleverde drugs, na xtc-pillen, cocaïne en amfetamine (speed). Onderzoekers van het Trimbos-Instituut maakten die cijfers in juni bekend (Verslaving, 2016).

Designer drugs. Of nee: nieuwe psychoactieve stoffen

Nieuwe drugs als 4-FA heten designer drugs, al spreken onderzoekers en beleidsmakers liever van „nieuwe psychoactieve stoffen”. Het zijn stoffen die qua werking lijken op bestaande drugs, maar door hun afwijkende samenstelling buiten de Opiumwet vallen. Zo behoort 4-FA tot de amfetaminen, maar de structuur is net anders dan amfetaminen die al wel illegaal zijn verklaard. Dat betekent dat het vooralsnog legaal is om 4-FA te produceren, verhandelen en bezitten. Bijkomend voordeel voor producenten is dat er voor 4-FA andere grondstoffen nodig zijn, waarop niet gecontroleerd wordt. Op de handel in grondstoffen voor amfetamine en MDMA wordt toezicht gehouden.

Designer drugs als 4-FA worden eerst geprobeerd door avontuurlijke slikkers en snuivers die zichzelf ‘psychonauten’ noemen. Een handvol van die drugs breekt door in het clubcircuit. Voorbeelden van drugs die Nederlandse clubbers de afgelopen 15 jaar ontdekten, zijn GHB, ketamine en het hallucinatie-opwekkende middel 2-CB.

Dat mensen voortdurend op zoek zijn naar een nieuwe high of trip komt niet als een verrassing. Maar waar komt een nieuwe drug als 4-FA ineens vandaan? Zijn er mensen die nieuwe drugs op de tekentafel ontwerpen, zoals de naam designer drug doet vermoeden?

Ze waren niet op zoek naar partydrugs

Ja, drugontwerpers bestaan, althans ze bestonden. Ze waren niet op zoek naar partydrugs. Ze werkten voor de farmaceutische industrie. De meeste stoffen die nu gebruikt worden om het centrale zenuwstelsel te benevelen en te verstrooien zijn in de twintigste eeuw door farmacologen uit planten geïsoleerd, nagemaakt en aangepast. Via het medicijnkastje belandden deze medicijnen met geestverruimende bijwerkingen uiteindelijk bij recreatieve gebruikers. Zo werd ketamine in de jaren 60 in België gepatenteerd als pijnbestrijder en narcosemiddel voor dieren, tot ravers ontdekten dat de stof in lagere doses hallucinaties opwekt en een zweverig gevoel geeft.

Ook 4-FA is oorspronkelijk een product van de farmaceutische industrie. Het werd in 1941 voor het eerst gesynthetiseerd door twee farmaceuten van Sharp & Dohme, nu onderdeel van MSD (J. Am. Chem. Soc., 1941). Het waren de jaren dat amfetaminen als wondermiddel werden gezien. Farmaceut Smith, Kline en French had in 1937 het klassieke amfetaminemolecuul in pilvorm op de markt gebracht als Benzedrine. De benzedrinepillen werden eerst verkocht als antidepressivum, later werden ze in de oorlog aan soldaten en piloten verstrekt om ze alert te houden.

4-FA heeft bijna dezelfde chemische structuur als amfetamine, het pepmiddel dat zijn naam aan de hele groep amfetaminen gaf. Het enige verschil is het fluoratoom in de structuur. Vandaar de naam 4-FA, een afkorting voor 4-fluoramfetamine.

4-FA is nooit als medicijn geregistreerd, maar de stof is jarenlang gebruikt in proefdieronderzoek. De makers van 4-FA wisten dat ze een psychoactieve stof maakten, maar beschreven alleen de effecten ervan op de bloeddruk van honden en cavia’s. Uit latere experimenten met proefdieren bleek dat 4-FA de hoeveelheid vrije dopamine en serotonine in het brein verhoogt, net als MDMA. En ratten die getraind zijn om ‘puur’ amfetamine te herkennen, reageren ook op 4-FA. Het is allemaal keurig opgeschreven door amfetamine-onderzoekers.

De bron voor het 4-FA in de club is dus: de farmaceutische wetenschap. De structuur, synthese en fysiologische uitwerking staan al decennia in vakbladen beschreven. Eén slimme chemicus is genoeg om die kennis om te zetten in een poeder of pil.

Dat is frustrerend voor rechtgeaarde chemici. Zij móeten hun bevindingen in patenten en artikelen vastleggen. Clandestiene chemici slaan vervolgens met hun resultaten aan het brouwen. In een artikel hebben Amerikaanse chemici die ‘gekaapte’ moleculen op een rijtje gezet: synthetische opiaten, amfetaminen, cannibinoïden en fencyclidines (waar ketamine toe behoort) zijn allemaal als designer drugs op straat verschenen (Annals of the New York Academy of Sciences, februari 2012).

Een voorbeeld: in de jaren 70 werd veel onderzoek gedaan aan minder verslavende maar even krachtige varianten van morfine en heroïne. De Vlaamse farmaceut Janssen Pharmaceuticals beschreef en patenteerde in 1974 een molecuul uit de groep van fentanyls. Niet veel later verscheen de drug op straat als China White. Sindsdien plaagt de drug heroïnegebruikers. Begin dit jaar overleden nog 23 mensen in Buffalo aan een overdosis China White.

De wetenschap bedenkt een molecuul, mensen worden high. Designer drugs zijn zo oud als de scheikunde zelf. Zijn tieners die ballonnen met lachgas inhaleren een nieuw verschijnsel? Nee hoor, de Britse chemicus Humphry Davy organiseerde in 1799 al lachgasfeestjes.

Als er een briljante drugdesigner heeft geleefd, dan was dat Alexander Shulgin (1925-2014). Shulgin begon zijn scheikundige carrière in dienst van een farmaceut, maar legde zich later toe op het ontdekken van nieuwe psychoactieve stoffen. Samen met zijn vrouw Ann zou hij meer dan 200 nieuwe drugs hebben gemaakt. Shulgin staat bekend als ‘peetvader van MDMA’, omdat hij het molecuul in zijn wonderlijke drugsboek PiHKAL uit de vergetelheid haalde. PiHKAL is een afkorting voor Phenethylamines i Have Known And Loved.